ოსები

ოსები

ოსებს სხვადასხვა სახელწოდებით იხსენიებენ ისტორიულ დოკუმენტებში: ბიზანტიურ, არაბულ, სპარსულ, სომხურ და დასავლეთევროპულ წყაროებში ისინი ზოგან ალანებად იწოდებიან, ზოგან — ასებად, რუსულ წყაროებში იასი (ясы) ეწოდებათ, ქართულ წყაროებში — ოვსი ან ოსი. ქვეყანას, სადაც ოსები ცხოვრობდნენ, ქართველებმა ოვსეთი-ოსეთი შეარქვეს. აქედან გავრცელ-და თანამედროვე რუსული სახელწოდებები осетины, Осетия. თვითონ ოსები თავიანთ თავს ირონს (ирон) უწოდებენ, ხოლო თავიანთ ქვეყანას — ირისთონს (Игрыстон).

მეცნიერთა ერთი ნაწილი ოსებს სკვით-ალან-სარმატთა პირდაპირ შთამომავლებად მიიჩნევს. ოსური ენა განეკუთვნება ინდოევროპული ენების ჩრდილო ირანულ ჯგუფს. ოსები ლაპარაკობენ ორ დიალექტზე — ირონულსა და დიგორულზე. ლიტერატურული ენის საფუძველია ირონული დიალექტი.

განსახლება

ოსთა ჯგუფი, საქართველოში მცხოვრებ ეთნიკურ ჯგუფებს შორის, ერთ-ერთი მრავალრიცხოვანია. გასული საუკუნის 80-იანი წლების ბოლოსთვის მათი რიცხვი მთელი ქვეყნის მასშტაბით შეადგენდა 164 ათასს და რაოდენობრივად სომხებს, რუსებსა და აზერბაიჯანელებს ჩამორჩებოდა. საქართველოში ოსების რაოდენობის შემცირებაზე გავლენა მოახდინა 1990-იანი წლების დამდეგს სამხრეთ ოსეთის ყოფილი ავტონომიური ოლქის ტერიტორიაზე განვითარებულმა კონფლიქტმა.

1921 წლის საქართველოს დამოუკიდებელი რესპუბლიკის ხელისუფლების დამხობისა და საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ, 1922 წლის 20 აპრილს, საქარ-თველოს შემადგენლობაში შეიქმნა «სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი», რომლის დედაქალაქად გამოცხადდა ქ. ცხინვალი. «სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის» შემადგენლობაში შეყვანილ იქნა საქართველოს სხვადასხვა ისტორიულ-ეთნოგრაფიული კუთხეების ტერიტორიები. 1990-იან წლებში საბჭოთა კავშირის დაშლისა და საბჭოთა რესპუბლიკებში ნაციონალისტური მოძრაობების გაძლიერე-ბის ფონზე საქართველოში ვითარება დაიძაბა, რასაც სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური რესპუბლიკის გაუქმება და კონფლიქტი მოჰყვა. კონფლიქტის შედეგად ოსთა გარკვეული ნაწილი საცხოვრებლად რუსეთის ფედერაციის ტერიტორიაზე გადა-ვიდა.

2002 წლის მოსახლეობის აღწერის შედეგებით, მათი რაოდენობა 38 ათასი იყო, სამხრეთ ოსეთის ყოფილი ავტონომიური ოლქის მონა-ცემების გამოკლებით. საქართ-ველოში მცხოვრებ ოსთა ძირითადი რაოდენობა ცხოვრობს აღმოსავლეთ

საქართველოში, უმეტესად შიდა და ზემო ქართლში, ნაწილობრივ — კახეთში (კერ-ძოდ, პანკისის ხეობაში). ოსები კომპაქტურად არიან დასახლებულნი დასავლეთ სა-ქართველოს სამ ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ კუთხეში — კუდაროში, ზემო იმერეთსა და ზემო რაჭაში.

საქართველოში ოსთა დამკვიდრებას მეცნიერთა ერთი ნაწილი უძველეს დროს, III-IV ან VI-VII საუკუნეებს, უკავშირებს. საქართველოში ოსთა მასობრივი დასახლების პერიოდად ზოგიერთი მეცნიერი მონღოლთა შემოსევების ხანას — XIII-XIV საუკუნეებს ან შემდგომ პერიოდს მიიჩნევს. ზოგიერთი რუსი და ქართველი მეცნი-ერის აზრით, ოსები საქართველოში XVI-XVII საუკუნეებში დასახლდნენ.

ცნობილ ქართველ მეცნიერთა კვლევის შედეგები მიუთითებს, რომ ქართლის მთიანეთში ოსები XVII საუკუნეში დასახლდნენ, მათი ინტენსიური გადმოსახლება კი XVIII საუკუნუში ხდებოდა.

დასავლეთ საქართველოში ოსთა პირველჩასახლების ადგილია კუდარო, სადაც XVII საუკუნეში დაიწყო ოსთა ჩამოსახლება ჩრდ. კავკასიიდან, ხოლო ზემო იმერეთსა და რაჭაში ოსები კუდაროდან გადადიან ჯერ ფეოდალთა მიწებზე სამუშაოდ, ხოლო შემდეგ აქვე სახლდებიან (XIX-XX სს.).

ჩრდ. კავკასიაში მცხოვრებ ხალხსა და საქართველოს სახელმწიფოს შორის ეთნიკური და პოლიტიკური საზღვარი კავკასიონის ქედზე გადიოდა. იგივე ქედი ყოფ-და საქართველო-ოსეთს, მაგრამ ამას ხელი არ შეუშლია ქართველთა და ოსთა მრავალმხრივი (ეკონომიკური, სამხედრო, კულტურული) ურთიერთობისთვის. ეს კავშირები საუღელტეხილო გზებით ხორციელდებოდა, კერძოდ, ცენტრალურ კავკასიაში მნიშვნელოვანი იყო დარიალის ხეობის — «არაგვის კარი» // ოვსთა კარი (ამჟამად საქართველოს სამხედრო გზა), უღელტეხილი «დვალეთის გზა» — როკის უღელტეხილით, მამისონის გზა (რაჭაზე გადმომავალი) და სხვა გზა-ბილიკები.

სამეურნეო ყოფა და მატერიალური კულტურა

საქართველოში ოსთა გადმოსახლების ძირითადი მიზეზები ეკონომიკური ხასიათის იყო — ოსები მიწის მწვავე სიმცირეს განიცდიდნენ და გამოსავალს მეზობელ ტერიტორიაზე ეძებდნენ. გარდა ამისა, მნიშვნელოვან მიზეზს წარმოადგენდა სისხლის აღების ტრადიციული წესი, რაც არცთუ იშვიათი იყო კავკასიელ მთიელთა შორის. საფრთხეს არიდებული მრავალი ოსიც მეზობელ ხალხებს აფარებდა თავს.

თავდაპირველად ოსები საქართველოს მთიანეთში სახლდებოდნენ. ძირითადად, ცალკეული ოჯახი გადმოდიოდა და სამოსახლოს რაციონალურად იყენებდა: საც-ხოვრებელ სახლს ოსი მაღლობზე იშენებდა, რათა ეკონომიურად გამოეყენებინა მიწის ფართობი (დაბლობს სამეურნეო დანიშნულება ჰქონდა) და საცხოვრებელიც მტრის მოსაგერიებლად მოხერხებული ყოფილიყო. ამ მიზნით პირველმოსახლე კოშკსაც იშენებდა.

საცხოვრებელი გარემო. მიგრანტები ხშირად ქართველთაგან დაცლილ ნასოფლარებში სახლდებოდნენ და, უმეტესად, ძველ ტოპონიმებს უნარჩუნებდნენ სამოსახლოს. თავისუფალი ტერიტორიის ათვისების შემთხვევაში იწოდებოდა დასახლება ოჯახის უფროსის სახელის ან გვარის მიხედვით. თანდათან გამრავლებუ-ლი ოჯახი ნათესაურ წრეს ქმნიდა და დასახლებებიც ერთგვაროვანი იყო. ასეთ და-სახლებას, ანუ სოფელს ოსურად ყაუ (хъжу//хъеу) ეწოდებოდა. ამ ტერმინს ხშირად

წინ უძღოდა სოფლის დამაარსებელი პიროვნების სახელი (მაგ., ზასეთაყაუ, ხუგათ2 ყაუ). სოფლის გამრავლების პირველ ეტაპზე განაყარი ოჯახები მამის სახლის ირ-გვლივ სახლდებოდნენ და დასახლება შეჯგუფულ (შექუჩულ) ფორმას იღებდა. სოფლის ზრდის მომდევნო ეტაპზე ახალი განაყრები თავისუფალ სამოსახლოებს ითვისებდნენ და ახალი უბანი (сых) ჩნდებოდა, რომელიც სახელწოდებას რაიმე ნიშნით იღებდა — ზემო, ქვემო, გაღმა და სხვ. დროთა განმავლობაში სოფელს ახალი წევრებიც ემატებოდნენ — ჩასიძების, შვილად აყვანის, უცხო გვარის შემომატებისა და სხვ. შედეგად. ამდენად, სოფელი მრავალგვაროვნულ, მეზობლურ თემად იქ-ცეოდა (ასეთი იყო დასახლებათა უმრავლესობა XIX საუკუნის ბოლოსა და XX ს. დამდეგს). მთის დასახლებები მცირეკომლიანი იყო.

საცხოვრებელი, ძირითადად, სწორი გადახურვის მქონე ნაგებობები, ქვისგან შენდებოდა. მაღალმთიანეთში საცხოვრებელი სახლი და სამეურნეო ნაგებობები ერთ ჭერქვეშ თავსდებოდა. პირველ სართულზე საქონელი იდგა და სასოფლო-სამეურნეო იარაღები ინახებოდა, მეორეზე — დიდ, ფართო საცხოვრებელში — хадзар-ში — მთელი ოჯახი თავსდებოდა. მის გვერდით იყო შემოსასვლელი ფარ-თი და საკუჭნაო. ოჯახის წევრთა მატებისას ხაძარს ახალ ოთახს უათს (yatae) მიაშენებდნენ ახალი წყვილისთვის და თანდათან ნაგებობა მოგრძო ფორმას იღებდა. მთაში გვხვდებოდა ციხე-სახლი (ганах), რომელიც საცხოვრებელი სართულის, საქონლის სადგომისა და ზემო — თავდაცვისთვის გამიზნული — სართულისგან შედგებოდა. სოფლის ერთ-ერთი ძირითადი ელემენტი იყო მამაკაცთა თავშეყრის ადგილი ნიხასი (ныхас), რო-მელიც თავდაპირველად პირველმოსახლის ტერიტორიაზე ფუძნდებოდა, და იგი შემდგომაც საერთო-სასოფლო საკრებულოს ადგილად რჩებოდა. ნიხასზე მამაკაცები იკრიბებოდნენ თავისუფალ დროს სასაუბროდ, გასართობად და ხელსაქმობდნენ კიდეც, მაგალითად, ტყავს ქნიდნენ სპეციალური ხელსაწყოთი. ნიხასი იყო იმ შეკ-რებათა ადგილი, რომლებზეც ირჩეოდა და წყდებოდა საერთო-სასოფლო საჭირ-ბოროტო საკითხები, იქნებოდა ეს საზღვრების დაცვა, სასოფლო-სამეურნეო სამუ-შაოების დაწყება-დამთავრება, ხიდების, გზების მოწესრიგება, ზნეობის დაცვა თუ დანაშაულში შემჩნეულთათვის სხვადასხვა სასჯელის მიყენება. საკითხი ხმათა უმრავლესობით და უხუცესთა ავტორიტეტული გადაწყვეტილებით მთავრდებოდა. სოფელში ადათობრივი სამართალი მოქმედებდა.

მეურნეობა. საქართველოს მთიანეთში მეურნეობის ძირითადი დარგი მესაქონლეობა იყო. განსაკუთრებით — მსხვილფეხა საქონელი ფასობდა. ჰყავდათ წვრილფეხა საქო-ნელი, ცხენები, კამეჩები. ძირითადად ქერი ითესებოდა, შესაძლებლობისდაგვარად

— ხორბალი, მისდევდნენ მეფუტკრეობასაც; მოყავდათ კარტოფილი, ჭარხალი, ხახვი, კომბოსტო, ბოლოკი, ლობიო, ნიორი.

ოსები მისდევდნენ მეთევზეობას, მონადირეობას. დაბლობში ჩასახლებული ოსები მებაღეობასა და ზოგჯერ მევენახეობასაც ეწეოდნენ.

ოსები ამზადებდნენ ცნობილ ოსურ ყველს, რომელიც ძვირად ფასობდა, ქსოვდნენ ცნობილ ოსურ შალს, რომელსაც ჩერქეზულსაც კი ამჯობინებდნენ, გამოჰყავდათ ტყავეული, ქსოვდნენ ფარდაგებსა და სხვ. სამხრეთელი ოსები ხშირი სტუმრები იყვნენ საქართველოს ცნობილი ბაზრობებისა თბილისში, გორში, საჩხერეში, ონში და სხვაგან.

სამოსი. საქართველოში დაფუძნებულ ოსთა სამოსი ყოველი კავკასიელი მამაკაცისათვის, კერძოდ, მათი მამა-პაპისთვის დამახასიათებელი ჩოხა-ახალუხისა და შარვლისგან შედგებოდა, რომელიც ცნობილი ოსური შალისგან იკერებოდა. საშინაო სამუშაო პირობებში სატარებელი ჩოხები უფრო მოკლე იყო (მუხლებამდე), გულზე ჯიბეები ჰქონდა და იაფფასიანი შალისაგან მზადდებოდა. მის შიგნით ახალუხს არ იცვამდნენ. საგარეო ჩოხა გრძელი იყო, გულზე სავაზნეებით გაწყო-ბილი, სახელოებიც გრძელი და ფართე ჰქონდა. ახალუხი ჩოხაზე მოკლე იკერებოდა, ვიწრო სახელოებით, დამდგარი საყელოთი, რომელიც ღილებითა და თასმებით იკვ-რებოდა. მამაკაცის საგარეო კოსტიუმი აუცილებელი აქსესუარი იყო ვიწრო ტყავის ქამარი, ვერცხლის ან სპილენძის აბზინდით (ბალთით). მასზე ეკიდათ ხანჯალი. შარვალი უხეში, სახლში ნაქსოვი მაუდისგან იკერებოდა. ზამთარში ცხვრის ტყავის ქურქებს ატარებდნენ. ძალიან მიღებული იყო ნაბდის ტარება.

ოსები ფეხზე ზაფხულში მაუდის ან ტარსიკონის წუღებს იცვამდნენ, ზამთარში — ტყავისას; მამაკაცის სამოსს განეკუთვნება აგრეთვე ტყავის, მაუდის ან ნაქსოვი შალის მუხლისა თუ მუხლზემო სათბუნებლები. თავსაბურავად ოსი მამაკაცები ხმარობ-დნენ ნაბდის ცნობილ ოსურ ფართე ნაპირებიან ქუდებს, ფაფახებს, ყაბალახს.

ოსი ქალები იცმევდნენ ქვედა კაბას ზედა ჩასაცმელთან ერთად ან კაბას. საყოველდღეოდ ფართო «კოფთები» გამოიყენებოდა, საგარეოდ — წელში გამოყვანი-ლი, ღილებით და თასმებით შესაკრავი სამოსი. თავსაბურავად მხოლოდ თავშალს ან მანდილს ხმარობდნენ. ფეხზე წაღები ეცვათ.

საზოგადოებრივი ურთიერთობები

ოჯახური ყოფა. საქართველოს მთიანეთში დამკვიდრებული ოსები, ძირითადად, დიდ ოჯახებად, ანუ საოჯახო თემებად ცხოვრობდნენ ჩამოსახლების პირველ ეტაპზე. შემდგომში — XIX საუკუნიდან — უკვე მცირე ოჯახები ჭარბობდნენ (განსა-კუთრებით მთისწინეთში), თუმცა ტრადიციული საოჯახო თემები კვლავ შემორჩა სამხრეთელი ოსების ყოფაში. დიდი ოჯახები გაუყოფლად ცხოვრობდნენ 4-5 თაობის მანძილზე. საოჯახო თემი ცხოვრობდა ერთ სახლში (რომელსაც დროთა განმავლობაში ახალშეუღლებულთათვის ემატებოდა ოთახი — უათ) შრომის, მოხმა-რებისა და ქონების ფლობის კოლექტიური პრინციპით.

ჩვეულებრივ, საოჯახო თემს ოჯახის დამფუძნებლის სახელი ერქვა და აღინიშნებოდა ტერმინით “анжужрст бинонтж” — განუყოფელი ოჯახი.

ოჯახის მართვისა და საოჯახო საქმიანობის ორგანიზაციის სფეროში ოსები, ისევე, როგორც სხვა მეზობელი მთიელებიც, განმსაზღვრელ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ ადამიანის სქესსა და ასაკს. გამოიყოფოდა, ერთი მხრივ, სამამაკაცო და სადედაკაცო, ხოლო, მეორე მხრივ, საუფროსო და საუმცროსო საქმეები. ბუნებრივია, რამდენიმე თაობისგან შემდგარი მრავალსულიანი სოციალური ერთეულის მართვა ტრადიციით შემუშავებული ნორმების დაცვის გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა — ოჯახის ერთობას საფრთხე ემუქრებოდა. მთის მძიმე პირობებში ერთობის გარეშე ცხოვრება კი ძალიან ჭირდა.

როგორც საოჯახო თემში, ასევე ინდივიდუალურ ოჯახში, ყველაზე დიდი უფლებებით სარგებლობდა უხუცესი მამაკაცი — პაპა ან მამა, მისი გარდაცვალების შემდეგ, მომდევნო ასაკის მამაკაცი; ცხადია, იგულისხმება, რომ ის გონებრივად და ფიზიკურად ჯანმრთელი უნდა ყოფილიყო. ოჯახის უფროსის ავადმყოფობის შემთხ-ვევაში იგი საპატიო უხუცესად რჩებოდა და ოჯახის მართვის სადავეები ასაკით მომ-დევნო წევრის ხელში გადადიოდა.

უხუცესი მამაკაცის ავტორიტეტი გადამწყვეტი იყო არამარტო ოჯახის მართვის, არამედ საზოგადოებრივი ურთიერთობის სფეროშიც. ყოველი ოჯახის აზრს მისი უხუცესი წევრი წარმოადგენდა საზოგადოების, სოფლის, თემის საერთო კრებაზე — ნიხასზე (ныхас).

საოჯახო თემისთვის უცხო იყო არჩევითობა. ოჯახის მეთაურად მთელი სიცოცხლის განმავლობაში რჩებოდა უხუცესი მამაკაცი (хистар).

სამეურნეო სამუშაოებში მკაცრად იყო დაცული სქესობრივ-ასაკობრივი პრინციპი. სამამაკაცო საქმიანობას ანაწილებდა უხუცესი მამაკაცი, ხოლო სადედაკაცო საქმეების მოწესრიგება-განაწილებას ოჯახის უხუცესი დიასახლისი (афсин) ხელმძღვანელობდა, რომელიც ისევე პატივდებული იყო ოჯახში, როგორც მამაკაცი, თუმცა იგი «საკაცებო საქმეებში» ოფიციალურად არ ერეოდა.

ოჯახის მამის სიცოცხლეში გაყრა, ოჯახის რღვევა დიდ სირცხვილად ითვლებოდა და პრაქტიკულად არც ხდებოდა.

ოჯახის გაყრის შემთხვევაში (მამის გარდაცვალების შემდეგ), მიღებული იყო ქონების გაყოფა თაობებს შორის — მისი არსი იმაში მდგომარეობდა, რომ საერთო საოჯახო ქონება იყოფოდა არა წევრთა ან, თუნდაც, მუშახელის რაოდენობის გათვალისწინებით, არამედ ძმათა რაოდენობის მიხედვით. უფროსი ძმა დამატებით საუფროსო წილს (хистарры хай) იღებდა, რაც მიწის ნაკვეთისა და რამდენიმე სული საქონლისაგან შედგებოდა. უმცროს ძმასაც გამოეყოფოდა საუმცროსო წილი (кжстжры). ოჯახიდან გამოყოფილი ძმების სახლები მამის სახლის ირგვლივ ან სიახლოვეს შენდებოდა. მამის სახლი რჩებოდა ძმათა ოჯახების ცენტრად, მათი ერთობის გამოხატულებად. განაყარი ოჯახების შიგნით იგივე, ზემოაღწერილი პროცესი გრძელდებოდა, კვლავ გამოიყოფოდა ახალი ოჯახები და მთელ ამ ერთობას ანუ ერთი მამის, წინაპრის შთამომავლებს აღნიშნავდნენ ტერმინით “фыдыфыртж”,

რაც «მამის ვაჟებს» ნიშნავს. ამ სანათესაოს “иу артжй байургж” — ერთი ცეცხლიდან, კერიდან განაყრები — ეწოდებოდა.

ნათესაური გაერთიანების წევრებს გარკვეული ურთიერთვალდებულებები ეკისრებოდათ. ისინი ერთმანეთს მხარში უდგნენ ჭირსა და ლხინში, როგორც ფიზი-კურად, ისევე ნივთიერად. მტკიცედ იყო დაცული ეგზოგამია. ნათესავები იცავდნენ ერთმანეთის სიცოცხლეს და რომელიმე მათგანის მკვლელობის შემთხვევაში, სისხლის აღება ევალებოდათ. უწინარეს ყოვლისა, პირველი რიგის ნათესავი — მამა, შვილი, ძმა — იყო ვალდებული სისხლი აეღო, შემდეგ — ბიძაშვილობა.

ნათესაური კავშირ-ურთიერთობები. ოსებში ნათესაური ურთიერთობები მრა-ვალგვარი ფორმით გამოიხატება, მაგრამ განსაკუთრებული თავისებურებით ის ურთიერთობები გამოირჩევა, რომლებიც ერთი წინაპრიდან წარმომავლობის აღი-არებაზეა დაფუძნებული. ცხადია, მნიშვნელოვანია უფრო ფართო მასშტაბის ნათესაური ურთიერთობებიც. ასეთი ფორმებიდან აღსანიშნავია გვარი (мыггаг), ძმო-ბა (жрваджлта), ანუ დიდი ოჯახის დაშლის შედეგად ჩამოყალიბებული ერთობა, რომელსაც ოსურ ყოფაში მეორე სახლს (дыкаг хждзар), ერთი ცეცხლიდან გასულებს (у иу артж байуаргж), ერთი მამისშვილებს (иу фыдыфырт), ანუ მეცნიერული ტერ-მინით — პატრონიმიას უწოდებენ. мыггаг — ეს არის ერთი წარმომავლობის ერთობა მამაკაცის ხაზით, მაგრამ, фыдыфырт-ისაგან განსხვავებით, მის ფარგლებში წარმოება, მოხმარება და საკუთრება კოლექტიური არ არის. მოგვარეებისადმი ახლო ნათესაობის გრძნობას ბავშვს ადრეული ასაკიდანვე უნერგავდნენ.

«მიგგაგის» (გვარის) წევრებს შორის სისხლით ნათესაობა განაპირობებდა ეგზოგამიას, რაც დღემდე მკაცრად არის დაცული. გვარი იურიდიულ სუბიექტს წარ-მოადგენდა, რომელიც პასუხს აგებდა მოგვარის ყველა ქმედებაზე.

საქართველოში მცხოვრები ოსები ახლო ნათესავების 4 თაობას აღნიშნავენ ტერმინით ввахс хастжджытж, შორეული ნათესაობის აღსანიშნავად აქვთ გამოთქმა дард хжстжджыж. მამის მხრიდან ნათესაობას ეწოდება фыды мыггаг, დედის მხრიდან ნათესაობას —мады жрваджлтж.

მართალია, ოსებისთვის ყველაზე ახლობლად სისხლით ნათესავი ითვლება, მაგრამ დიდი პატივისცემითა და სიყვარულით ეკიდებიან მოყვრობითა და ხელოვნური გზით შეძენილ ნათესავებსაც. მოყვრობითი ნათესაობა საქორწინო ურთიერთობებსა და ნორმებს ეფუძ-ნება. ეს არის ორი ოჯახის, ორი გვარის დანათესავების შედეგად გაჩენილი უჯრედი. გამოიყოფა ქმრისა და ცოლის ნათესავთა კატეგორიები, რომელთაც თავისი მოვალეობები აკისრიათ ახალშექმნილი ოჯახის მიმართ.

ხელოვნური გზით წარმოქმნილი ნათესაური ურთიერთობები სხვადასხვა საფუძველს ემყარებოდა. ოსებში არსებულ ტრადიციათაგან აღსანიშნავია შვილად აყვანის წესი (лжппу кжнын). ხაზი უნდა გაესვას იმას, რომ ოსი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა სისხლის სიწმინდეს და გვარის გაგრძელების აუცილებლობას, მაგრამ გარ-კვეულ ვითარებაში, უპირველეს ყოვლისა, უშვილობისას, ოჯახი შვილად იყვანდა ან ახლო ნათესავის ბავშვს (რაც უფრო სასურველად ითვლებოდა), ან უცხო გვარ-ტომისას. ეთნოგრაფებს მრავლად აქვთ აღნუსხული შემოხიზნული უცხო პირის

ოჯახში, გვარში მიღების მაგალითები (გამოსაცდელი პერიოდის შემდეგ). უფრო მეტიც, მესისხლეობის დროს, თუ მკვლელი მოახერხებდა მოკლულის დედის ძუძუს შეხებოდა, იგი ამ ოჯახში რძით დანათესავებულ ძმად (кжнгж жфсымжры) და «რძით შვილად» (кжнгж лжппу) ითვლებოდა.

ოსებში ბევრს ჰყავდა ძმობილი როგორც ახლო გარემოდან, ისე მეზობელი კუთხეებიდან. დაძმობილება (кжнгж жфсымжр — ცეცხლით შეფიცული) გამყარებუ-ლი იყო ერთგულებისა და მეგობრობის ფიცით, ხშირად არყის ან ლუდის შესმით (რომელშიც მტკიცე მეგობრობის ნიშნად ჩაგდებული იყო ვერცხლის ან სპილენძის ნივთი). ქალებში მიღებული იყო დობილობა, ხოლო ქალსა და კაცს შორის და-ძმობილობა. ხელოვნურად დანათესავებული ხდებოდა ახალშობილი ბავშვის მიმღები ბებია ქალის ან ბავშვის «მეორე დედის» — რძით მკვებავის — ოჯახები. მეტად საპატიო ნათესაურ კავშირად ითვლებოდა ნათელ-მირონობა, რაც ოჯახებს შორის (რამდენიმე თაობაში) ეგზოგამიას ამყარებდა.

ქორწინება. ოსებში ახალი ოჯახის შექმნა მარტო ქალ-ვაჟის პასუხისმგებლობით არ ხდებოდა. თუ ახალგაზრდებს შეუბღალავი რეპუტაცია, ადათ-წესების დაცვა, შრომისადმი სიყვარული და სხვა პიროვნული ღირსებები მოეთხოვებოდათ, მათ ოჯახებს მრავალი პრობლემის გადალახვა უხდებოდათ, ვიდრე შვილების ბედი გადაწყდებოდა. ცხადია, ყოველი მშობლის სურვილი იყო ღირსეულ მოყვრებს დანათესავებოდნენ. გარდა ამისა, მეტად მნიშვნელოვანი იყო დაედგინათ მომავალი სასიძოსა თუ სარძლოს და, აგრეთვე, მათი ახლო სანათესაოს გენეტიკური წარსული ჯანმრთელობის მიხედვით. ამ მიზნით ხდებოდა, როგორც მთიელები იტყოდნენ, «ჯიშ-ჯილაგის» გამოკვლევა. ამის შემდეგ იწყებოდა მზადება ქორწილისთვის. ქალის გასტუმრება ოჯახისთვის დიდ სიძნელეს არ წარმოადგენდა — მას მზითევის სახით ატანდნენ ლოგინს და საოჯახო ნივთებს, ტანსაცმელს. სამხრეთელი ოსები (ჩრდ. ოსებისაგან განსხვავებით) ქალს ერთ ძროხას ან რამდენიმე თხას თუ ცხვარსაც აძლევდნენ, რასაც ქართული ტერმინით — «სათავნო» — აღნიშნავდნენ.

უფრო რთული ამოცანის წინაშე იდგა ვაჟის ოჯახი, რომელსაც გამოსასყიდი — ურვადი (урвад) უნდა გადაეხადა — საქონელი, სპილენძის ჭურჭელი, ზოგჯერ — ფულიც. ურვადს განსაზღვრავდა შეთანხმება, რაც ღარიბ ოჯახს მძიმე ტვირთად აწვებოდა (მითუმეტეს, თუ ქალი უფრო დაწინაურებული ოჯახიდან მოჰყავდათ), ურვადის რაოდენობა ნორმირებული არ იყო. მის გადახდაში ოჯახს ნათესავები, პირველ ყოვლისა, ძმები ეხმარებოდნენ. იყო შემთხვევები, როდესაც უშვილობის გა-მო მეორე ცოლიც მოჰყავდათ. ქვრივის გათხოვება სასურველად არ ითვლებოდა, თუმცა იყო ლევირატის შემთხვევები, ანუ ქვრივს მაზლი ირთავდა. ბავშვების ინტე-რესების გათვალისწინებით, ზოგჯერ სორორატსაც ჰქონდა ადგილი — დაქვრივებული კაცი ცოლისდას თხოულობდა.

საქართველოს ოსებში მკაცრად იყო დაცული ეგზოგამია. ქორწინება დაუშვებელი იყო არამარტო მოგვარეებში, არამედ დედის ხაზით ნათესავებს შორისაც.

დაკრძალვის წესები. ოსურ ტრადიციებს შორის მყარადაა შემორჩენილი მიცვალებულის კულტი — წინაპართა მიმართ პატივისცემა. ადამიანის გარდაცვა-ლების ამბავს მაცნე ატყობინებდა არამარტო ნათესავებს, არამედ მთელ სოფელს.

ყველა თანაუგრძნობდა ოჯახს გასაჭირში და ყოველი ნათესავი (თუ მეზობელი), ახლობლობის ხარისხის მიხედვით, ტრადიციულად დადგენილი ნორმების შე-საბამისად ეხმარებოდა ნათესავ-მეგობარს.

შემორჩენილია ახლობლის დატირებისა და გლოვის წესები — ესეც ნათესაური ახლობლობის მიხედვით. შემორჩენილი იყო წესი “иронвандаг”, რაც იმაში მდგომა-რეობდა, რომ ახლო ნათესავი ქალები კარის ზღურბლიდან მიცვალებულამდე მუხლებით მიდიოდნენ. მიღებულია მიცვალებულისთვის ღამისთევა. დაკრძალვის წესებიდან აღსანიშნავია ცხენის შეწირვის წესი (ადრეულ ხანაში პირდაპირი მნიშვნე-ლობით, შემდგომ სიმბოლურად — ირგვლივ შემოტარებით).

მაღალმთიანეთში მიცვალებულს მიწისზედა ან ნახევრად მიწისზედა საგვარეულო-პატრონიმიულ აკლდამაში კრძალავდნენ. XIX საუკუნის შუა ხანებიდან კი მიწაში მარხავდნენ.

რელიგია და რწმენა-წარმოდგენები

ოსთა წინაპრები რამდენიმე ღმერთს იცნობდნენ: მზისა და ცის განმგებელს — პაპაის; კერისა და ბედნიერების ღმერთს — თაბითის; ომების ღმერთს — არესს. ოსთა წარ-მართულ პანთეონში მთავარი ადგილი უკავია ღვთაებათა ღვთაებას (Хуыцёуты Хуыцау), ყველაზე პატივდებული სალოცავი ოსებში არის წინარექრისტიანული (VII-VI სს. ჩვ. წ. აღ-მდე.) ღვთაება ვასთირჯი (Уастырджи). ვასთირჯი წმინდა გიორგის კულტთან სინკრეტიზებული მამაკაცთა, მგზავრთა და მეომართა მფარველი ღვთა-ებაა. დიდ პატივს მიაგებდნენ ოსები მოსავლის ღვთაებას ვაცილას (Уацилла), მონა-დირეებისა და გარეული ცხოველების მფარველს აფსათის (Ёфсати), მგლების მფარ-ველს თუთირს (Тутыр), წვრილფეხა საქონლის ღვთაებას ფალვარას (Фёлвёра), კერიის დამცველ ღვთაებას საფას (Сафа), სამჭედლო საქმეთა განმგებელს, ზეციურ ქურდა-ლაგონს (Курдалёгон), წყალქვეშა სამეფოს განმგებელს დონბეთტირს (Донбеттыр) და სხვ. არსებობდნენ ხეობის, კუთხის, სოფლისა და ცალკეული გვარის მფარველი ღვთაებებიც.

ოსებში შემორჩენილია ძველი ხალხური რწმენა-წარმოდგენები, რომელთა შორის იკვეთება როგორც ძველი ირანული, ასევე კავკასიური ელემენტები. სამხრეთელი ოსების რწმენა-წარმოდგენებიდან ბევრია დაკავშირებული აგრარულ კულტთან. ოსები დღესაც აღნიშნავენ ძველ, ტრადიციულ დღესასწაულებს: თიბვის დაწყებას (атынёг), მოსავლის აღებას (хоры бон), სახალხო დღესასწაულებს (дзуар) და სხვ. გვხვდება ტოტემური რწმენის ნაშთები. მრავლადაა შემორჩენილი საგვარეულო, სა-სოფლო კულტები (дзуар). განსაკუთრებული პატივისცემით იყო მოცული წმ. გიორ-გის, წმ. ილიას, მთავარანგელოზთა სალოცავები, რომლებსაც ოსები ქართველებთან ერთად მიაგებენ პატივს.

დღესდღეობით ოსები ძირითადად ქრისტიანები არიან (მხოლოდ ჩრდ. ოსეთის ურუხის ხეობის რამდენიმე სოფელში ცხოვრობენ მუსლიმი ოსები). ოსეთის ქრისტიანიზაცია ხანგრძლივი პროცესი იყო. ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, ისინი IV

საუკუნეში გაქრისტიანდნენ. პროკოფი კესარიელი, ბიზანტიელი ისტორიკოსი, აღნიშნავდა, რომ ალანები ქრისტეს სჯულს მისდევენ. აქ იგულისხმებოდა ალანთა ერთი ნაწილი, რომელსაც მჭიდრო კავშირი ჰქონდა ბიზანტიასთან. ალან-ოსების მეორე ნაწილმა, «ქართლის ცხოვრების» მიხედვით, ქრისტიანობა საქართველოდან მიიღო (VII ს-ში). ასე რომ, ქრისტიანობა ოსეთში ბიზანტიისა და საქართველოს ზეგავლენით გავრცელდა. X საუკუნიდან ქრისტიანობა ალან-ოსთა ოფიციალურ სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა.

IX საუკუნის მოღვაწე, სლავური დამწერლობის შემქმნელი კონსტანტინე (იგივე კირილე, ცნობილი ბერძენი სწავლული) ალანებს მათ შორის იხსენიებს, რომლებსაც «დამწერლობა აქვთ და ადიდებენ ღმერთს მშობლიურ ენაზე». ამ დროისათვის ითარგმნებოდა ქრისტიანული სასულიერო ლიტერატურა და ღვთისმსახურებაც ალანურ ენაზე სრულდებოდა. XVII-XVIII საუკუნეებში დიგორელი ოსების ერთმა ნაწილმა (ყაბარდოს გავლენით) ისლამი მიიღო.

რამდენიმე საეკლესიო ტერმინი ოსურში ქართულიდანაა შესული: дзуар (ჯვარი),чырыстон (ქრისტიანი) და სხვ. კვირა დღეს ოსები ღვთის დღეს (Хуыцёубон) უწოდებენ.

საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები ოსები, პატივს მიაგებდნენ ქართულ სალოცავებსაც. ჩრდილოეთ კავკასიის სხვადასხვა ხეობებიდან წამოსულ ოსებს მამა-პაპური სალოცავებიდან თან მოჰქონდათ რაიმე ნიშანი (მაგ., ქვა) და ახალ სამოსახ-ლოზე აარსებდნენ საკუთარ სალოცავს, ქვით ამოშენებულ მცირე ნაგებობას, რომელშიც ძველი სალოცავიდან წამოღებულ საგანს ათავსებდნენ. ეს სალოცავი (дзуар) ძირითადი ოჯახიდან გასული ოჯახებისთვის თაყვანისცემის ადგილს წარმოადგენდა და მისი სახელობის დღესასწაულზე ყველა ერთად იყრიდა თავს. ყოველ სოფელს თავისი სალოცავი ჰქონდა. არსებობდა სახეობო და მთლიანად ამა თუ იმ კუთხის საერთო სალოცავი (წმ. გიორგის, სამების, ღვთისმშობლის, მთა-ვარანგელოზის და სხვ.).

კულტურა

ფოლკლორი. ოსი ხალხის საზოგადოებრივ წყობაზე, ყოფაზე, ადათ-წესებსა და სხვა მნიშვნელოვან საკითხებზე წარმოდგენას გვიქმნის უმდიდრესი ოსური ფოლ-კლორი, ჩვენამდე მოღწეული ნართული თქმულებები. ოსური ზღაპრები, თქმულებები, ანდაზები, სიმღერები ნათლად მიგვანიშნებს ოსი ხალხის გმირულ სუ-ლისკვეთებაზე, მათ ვაჟკაცობაზე, კაცთმოყვარეობაზე. საუკეთესო მთქმელები (кадёггенёг) თქმულებებს სიმღერით ასრულებდნენ ნაციონალური მუსიკალური საკრავების თანხლებით.

ნართული ეპოსი ოთხ ძირითად ციკლს მოიცავს: 1. ნართების საწყისი (ვარხაგი და მისი შვილები — ახსარი და ახსართაგი); 2. ურუზმაგი და სათანა; 3. სოსლანი; 4. ბათრაძი.

ნართების ეპოსში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია სირდონისა და აცამაზის ციკლებს. გარდა ამ მთავარი ციკლებისა, არსებობს ცალკეული სიუჟეტები სხვადასხვა გმირების (თოთრაძის, აისანასის, არახძავსის...) მონაწილეობით.

ნართების გვარის ფუძემდებლად მიჩნეულია ვარხაგი (Уёрхёг), რაც «მგელს» ნიშნავს. ტოტემური წარმოშობა ამ სახელისა ეპოსის სიძველეზე მიგვანიშნებს.

ნართების ეპოსი სამ უძველეს გვარს იცნობს: ახსართაგათა — შეუდარებელი მეომრები; ბორათა — გამოირჩეოდნენ მრა-ვალრიცხოვნობითა და სიმდიდრით; ალაგათა — რელიგიური ტრადიციების დამცველნი.

ახსართაგების გვარის წარმომადგენლები იყვნენ სახელგანთქმული გმირები: ურუზმაგი, სათანა, ხამიცი, სოსლანი, ბათრაძი. ბორათების შთამომავლებად მიიჩნე-ვენ ბურაფარნიგს თავისი შვიდი ვაჟით. ალაგათების გვარის წარმომადგენლებზე სხვადასხვა მოსაზრებები არსებობს.

ნართული ეპოსის გმირები გამოირჩევიან საუკეთესო ადამიანური თვისებებით: სიბრძნით, ვაჟკაცობით, ჰუმანურობით, სამშობლოს სიყვარულით. მიუხედავად იმისა, რომ ხშირად ისინი მითოლოგიურ პერსონაჟებად გვევლინებიან, მაინც ცოცხალი ადამიანების სახე-თვისებებით წარმოგვიდგებიან. განსაკუთრებული პერ-სონაჟია ურუზმაგი, ნართების უხუცესი, ბრძენი მრჩეველი, გაბედული და გამოცდილი მეომარი.

ნართების საამაყო გმირები არიან სოსლანი და ბათრაძი, დიდი ფიზიკური ძალის მქონე, ზეციური ქურდალაგონის ქურაში ნაწრთობი გმირები.

როგორც აკად. ვ. აბაევი მიიჩნევს, ყველა გმირის გარეშე შესაძლებელია ნართების ეპოსის წარმოდგენა, სათანას გარდა. ეს არის ერის საყრდენი და დედაბოძი, რჩევის მიმცემი, სწორ გზაზე დამყენებელი. სათანამ ბევრჯერ ააცილა ნართებს უბედურება და გადაარჩინა ისინი სიკვდილს. სათანას სახე მატრიარქატიდან მოდის. ოსალანების საყვარელი სასმელის — ლუდის — გაჩენაც მის სახელს უკავშირდება.

მართალია, ნართების ეპოსი სხვა კავკასიელ ხალხებსაც (აფხაზებს, ადიღებს, ჩეჩნებს, ინგუშებსა და სხვებს) აქვთ, მაგრამ, როგორც ცნობილი ფრანგი ფოლკლორისტი ჟორჟ დიუმეზილი აღნიშნავდა, „თავის საფუძველში ნართების ეპოსი ოსურია». ამას ადას-ტურებს თვით სახელწოდება ნართი (Нартё) — ნარ — მზეა, ხოლო -თა მრავ-ლობითობის სუფიქსია ოსურში. ვ. აბაევის მტკიცებით, ნართი მზის შთამომავლებს ნიშნავს.

უღრმესი არქაული შრეები, რომელიც ნართების ეპოსშია წარმოდგენილი, აშკა

2015-11-27 14:09:24| | 16347